Kauboji i Indijanci: američka arheologija (deo 1.)
Autor: Jasna Vuković
Da li ste ikada čuli floskulu: „Amerika nema prošlost, svaka taraba u Srbiji starija je od Amerike“? Da li znate šta se dešavalo na području koje je danas poznato kao Sjedinjene američke države pre nego što su prvi Evropljani uopšte kročili na tle te daleke zemlje? Čak i pre Vikinga (koji su, otprilike, stigli do obala današnjeg Njufaundlenda?). Pa dobro, to su Indijanci, reći će većina. Šta tu ima posebno?
Kada je Alfred Vinsent Kider, pionir američke, a zatim i svetske arheologije, studirao na Harvardu početkom prošlog veka, prostor onoga što se danas naziva geografskim terminom American Southwest - Američki jugozapad (veliko slovo je zato što taj pojam podrazumeva jasne geografske granice, kojima ćemo se variti uskoro) bio je za istraživače svih profila terra incognita – nepoznata zemlja. Prema sopstvenom svedočenju, koje je ušlo u udžbenike, mladi harvardski student, ne želeći da ustaje suviše rano i da posećuje predavanja subotom, izabrao je jednostavnije rešenje: kurs iz etnologije američkih Indijanaca, čiji se termini nisu kosili s njegovim uobičajenim studentskim i spavačkim navikama. Njegova sudbina kao budućeg istraživača bila je zapečaćena onog trenutka kada se javio na poziv Edgara Li Hjuita, osnivača Univerziteta Nju Meksika u Albukerkiju, za volontere – istraživače. Hjuit je, iako poznat intelektualac, u to vreme bio poznat i kao ekscentrik: osim što je, zgrožen njihovim uništavanjem, inicirao zakone o zaštiti arheoloških starina, što je rezultiralo Zakonima o starinama koje je potpisao američki predsednik Teodor Ruzvelt (1906. godine), smatrao je da i žene treba da učestvuju u arheološkim istraživanjima, angažujući ih u svojim iskopavanjima. Tako se mladi Alfred Kider daleke 1907. godine sa još dvojicom studenata javio na Hjuitov poziv i došao u jugozapadni Kolorado. Hjuit ih je dočekao i dao im sačmaru, brašno, pasulj, nešto konzervi hrane i mazge, uz kratka uputstva kako da prepoznaju i dokumentuju arheološke lokalitete. Neiskusni studenti ostavljeni su sami sebi u nepoznatom i neprijateljskom okruženju, a po dogovoru sa Hjuitom trebalo je da se na istom mestu nađu kroz tri nedelje – sa rezultatima. Druga dvojica studenata ostala su nepoznata nauci: verovatno su pobegla glavom bez obzira. Kider se, s druge strane, „upecao“ i sedam godina kasnije, 1914. godine, postao je doktor arheologije i jedan od veoma uticajnih istraživača koji su oblikovali arheologiju kao nauku i čija se dostignuća uče u užbenicima arheologije sve do danas.
Pre Kiderovog dolaska na prostor današnjeg Kolorada, jedna druga osoba, takođe je, sticajem okolnosti, došla u kontakt sa preevropskim starinama. Ričard Vederel, rančer i kauboj iz kvekerske porodice, goneći stoku, otkrio je ono što su danas najpoznatiji arheološki spomenici na teritoriji SAD: Cliff Palace, Spruce Tree House i Square Tower House na prostoru današnjeg Nacionalnog spomenika Mesa Verde u Koloradu, koje će kasnije istraživati još jedan od pionira arheološke nauke u SAD – Džesi Fjuks. Vederelu nije bilo prvi put da dođe u kontakt sa arheologijom – početkom devedesetih godina XIX veka, on je bio vodič švedskom baronu Gustafu Nordenšeldu, jednom pd prvih istraživača koji je u arheologiju uveo analize prirodnih nauka. On je takođe, bio prvi Anglos – stanovnik SAD, koji će uživo videti Kit Sil (Kiet Siel), jedan od najvažnijih spomenika u litici koji se pripisuju „misterioznim“ Anasazijima. I još dalje, sa porodicom muzičara, Palmerovima, čija će osamnaestogodišnja ćerka Marijeta postati njegova žena, biće prvi belac koji će otkriti jedan od najznamenitijih svetskih arheoloških komplksa spomenika – kanjon Čako u Nju Meksiku. U najboljoj tradiciji holivudskih vesterna (na primer „Divlje reke“ i sličnih), prema onome što je poznato iz zapisa, ponudio joj je brak u toku dramatičnog prelaska reke San Huan, kada ih je ponela jaka struja. Pošto su se iz ove traumatične situacije izvukli živi i zdravi, i pošto su se venčali, nastanili su se u blizini najpoznatijeg i najintrigantnijeg arheološkog lokalieta u SAD - Puebla Bonita. Vederel je radio kao vodič i iskopavao (čak i za to vreme nestručno) za milionere – donatore i osnovao trgovačku stanicu na tom lokalitetu, pokušavajući da ga uključi u svoj posed, da bi ga ranije pomenuti borac za očuvanje arheoloških spomenika Edgar Li Hjuit sprečio u tim nastojanjima i zaustavio njegova, i za tadašnje vreme, ilegalna istraživanja. Njegova smrt ostaje i dalje tajna i postoji nekoliko verzija tog događaja. Prema jednom, godine 1910. ga je ustrelio njegov dužnik, pripadnik Navaho – naroda, a prema drugom, ponovo u duhu najbolje vestern mitologije, ubio ga je gubitnik u ranijem dvoboju koji se poveo zbog krađe Vederelove stoke. Sahranjen je u blizini Puebla Bonita i njegov grob je i danas na programu obilaska ovog važnog arheološkog spomenika. Iako se smatra ozloglašenim pljačkašem i nestručnim devastatorom arheoloških lokaliteta, Vederelova aktivnost u arheologiji i dalje je predmet istraživanja. Iako se termin „Anasazi“ („preci neprijatelja“), koji se danas izbegava i smatra politički nekorektnim povezuje sa Kiderom, još uvek nije sasvim izvesno da li je možda ipak za njega zaslužan Vederel.
